Χαράζοντας "στα ίχνη του Σεφέρη"

Πλοηγούμενη στο διαδίκτυο ανακάλυψα ένα ακόμη καλλιτέχνη που εμπνευσμένος από την ποίηση του Γ. Σεφέρη δημιουργεί σε έναν άλλο τομέα της τέχνης, τη χαρακτική. Η Ελένη Παττακού, ζωγράφος και χαράκτρια που ζει τα τελευταία χρόνια στη Λυών της Γαλλίας έχει φιλοτεχνήσει έναν κύκλο χαρακτικών "Στα ίχνη του Σεφέρη". Ας προσπαθήσουμε να βρούμε σημεία του έργου του που να δικαιολογούν τους τίτλους τους.

Της Μεγάλης Δευτέρας (λιθογραφία) 1998

Για την έμπνευση του έργου αυτού δεν μπορώ να πω με ασφάλεια. Με κάνει όμως να σκέφτομαι δύο ποιήματά του από το Τετράδιο Γυμνασμάτων, όταν "ο Στρατής Θαλασσινός περιγράφει έναν άνθρωπο" Έφηβος, που αποτελεί σημείο εκκίνησης και για ένα μεταγενέστερο έργο της ίδιας δημιουργού (Γριά) και το Άντρας.

Με τον τρόπο του Γ. Σ. (οξυγραφία) 1998

Για την έμπνευση του έργου αυτού δεν χρειάζονται πολλά σχόλια, αφορά στο ποίημα που μελετάμε.

Ο ποταμός (οξυγραφία) 1999

Το ποτάμι αποτελεί επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην ποιητική του Σεφέρη. Στην πρώτη ποιητική του συλλογή, Στροφή, στο Ερωτικός Λόγος Ε΄ γράφει:

Πού πήγε η μέρα η δίκοπη που είχε τα πάντα αλλάξει;

Δε θα βρεθεί ένας ποταμός να 'ναι για μας πλωτός;
Δε θα βρεθεί ένας ουρανός τη δρόσο να σταλάξει
για την ψυχή που νάρκωσε κι ανάθρεψε ο λωτός;

Στα Τρία κρυφά ποιήματα, Πάνω σε μια χειμωνιάτική ακτίνα, στο Ε΄ ξαναβρίσκουμε:

Ποιος βουρκωμένος ποταμός μας πήρε;
Μείναμε στο βυθό.
Τρέχει το ρέμα πάνω απ' το κεφάλι μας
λυγίζει τ' άναρθρα καλάμια·


Και στο Μυθιστόρημα, στο ΙΗ:

Λυπούμαι γιατί άφησα να περάσει ένα πλατύ ποτάμι μέσα από τα δάχτυλά μου
χωρίς να πιω ούτε μια στάλα.
Τώρα βυθίζομαι στην πέτρα.
Ένα μικρό πεύκο στο κόκκινο χώμα,
δεν έχω άλλη συντροφιά.
Ό,τι αγάπησα χάθηκε μαζί με τα σπίτια
που ήταν καινούργια το περασμένο καλοκαίρι
και γκρέμισαν με τον αγέρα του φθινοπώρου.

To ποίημα αυτό το βρίσκουμε και μελοποιημένο από το Σταύρο Κουγιουμτζή (Μικραίνει ο κόσμος, 1982), με τις φωνές των Γιάννη Μπογδάνου και Αιμιλίας Κουγιουμτζή.

Η στέρνα - πράσινο (οξυγραφία) 2001

Στο έργο του  Η στέρνα (αφιερωμένο στο Γ. Αποστολίδη) βρίσκουμε τους παρακάτω στίχους: 

Εδώ, στο χώμα ρίζωσε μια στέρνα

μονιά κρυφού νερού που θησαυρίζει.

Σκεπή της βήματα ηχερά. Τ' αστέρια
δε σμίγουν την καρδιά της. Κάθε μέρα
πληθαίνει, ανοιγοκλεί, δεν την αγγίζει.

Γριά (οξυγραφία) 2004

Στο έργο του Τετράδιο Γυμνασμάτων, ο Στρατής Θαλασσινός περιγράφει έναν άνθρωπο, στο ποίημά του Έφηβος ο ήρωας αφηγείται:

την τρίτη μέρα αγάπησα μια κοπέλα πάνω σε μια κορφή
είχε ένα άσπρο σπιτάκι σα ρημοκλήσι
μια γριά μάνα στο παραθύρι με σκυμμένα γυαλιά πάνω σε βελόνες, πάντα σιωπηλή
μια γλάστρα βασιλικό μια γλάστρα γαρούφαλα
την έλεγαν νομίζω Βάσω Φρόσω ή Μπίλιω·
έτσι ξέχασα τη θάλασσα.

Ο ποιητής επίσης εκφραζόταν μέσα από τις εικόνες όπως τις αποτύπωνε ο φωτογραφικό του φακός και το προσωπικό του αρχείο διαθέτει μεγάλο αριθμό φωτογραφιών, από τα ταξίδια του στον κόσμο. Επειδή μελετάμε μέσα από τους στίχους του πώς περιγράφει την Ελλάδα που τον πληγώνει, ας δούμε και πώς αποτυπώνεται η ματιά του στις φωτογραφίες του.

και, με τη βοήθεια του σύντομου άρθρου της Καθημερινής, ας ανασυστήσουμε και το ιστορικό κλίμα που επικρατεί στη χώρα μας όταν γράφεται το ποίημα "Με τον τρόπο του Γ.Σ." 

ΜΕ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΤΟΥ Γ.Σ.

Στο ίδιο κλίμα μέσα από τις διαδραστικές αφίσσες θα συγκρατήσουμε στη μνήμη μας σημαντικά στοιχεία για έναν ακόμη μεγάλο μας ποιητή, τον Γ. Σεφέρη. Ας προσπαθήσουμε να το κάνουμε "με τον τρόπο του".

Η μελέτη έργων του ποιητή μέσα από τη χρήση των συμφραστικών πινάκων μας επέτρεψε να ανακαλύψουμε τα επίθετα που προσδιορίζουν τη γυναικεία μορφή. Με τα επίθετα αυτά δημιουργήσαμε συννεφόλεξο.

 

Με τον τρόπο του Γ. Σ.

Χθες ήταν η επέτειος της 21ης Απριλίου, σήμερα μελετάμε το ποίημα του Γ. Σεφέρη και είναι γνωστή η δήλωσή του εναντίον της δικτατορίας. Ας δούμε μερικά επιπλέον στοιχεία σχετικά, μέσα από τις αναμνήσεις πολύ κοντινών στον ποιητή προσώπων. Ακολουθεί ένα σύντομο ποίημα του ίδιου με αποκαλυπτικό τίτλο. 

Η  αδελφή του ποιητή, Ιωάννα Τσάτσου, διηγείται:

"Το τελευταίο εθνικό κτύπημα που δέχτηκε ο Γιώργος ήταν η δικτατορία του 1967. Στην αρχή πίστεψε πως θα ήταν προσωρινή. Μια κατάσταση ανάγκης. Μα όσο περνούσαν οι μήνες, έπειτα ο χρόνος και γύριζε ο άλλος χρόνος, δε μπορούσε να ησυχάσει. Μου φαίνεται πως τον βλέπω στην πολυθρόνα του σπιτιού. Θα ήταν στις πρώτες μέρες του Μάρτη του 69. (…)
Βαρύθυμος. Μ’ εκείνη την έκφραση του θαλασσινού που μυρίζεται την καταιγίδα:
-Δεν έχω ύπνο. Πώς θα βγούμε από τούτη τη σκλαβιά; Σίγουρα η συμφορά παραμονεύει τον τόπο. Μα μόνο τον παραμονεύει; Καθημερινά ό,τι έχει αλήθεια, ό,τι έχει ζωή στραγγαλίζεται. (…)
-Δε μπορώ να μείνω βουβός.
Δεν απάντησα αμέσως. Ήταν ανάπηρος, κουρασμένος. Έτρεμε η αγάπη μου. Μια κακομεταχείριση θα τον σκότωνε. Όμως στην κορυφή που στέκονταν, πόση ευθύνη για όλους μας! Αυτό τον πανάρχαιο τόπο τον σήκωνε στους ώμους του. Κάτω από το βάρος του είχε ριζώσει στο χώμα του σαν κέδρος.
-Θα μιλήσεις, δε γίνεται αλλιώς, ψιθύρισα."

Ιωάννα Τσάτσου, Ο αδερφός μου Γιώργος Σεφέρης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Η σύντροφος της ζωής του, Μαρώ, θυμάται:

"Τη δήλωση κατά της δικατορίας τη σκεφτότανε από πολύ καιρό. Όταν μάλιστα ήμασταν στο Πρίνστον είχε αποφασίσει να την κάνει από εκεί, αλλά μετά μετάνιωσε. “Όχι”, λέει, “δεν θα την κάνω στο εξωτερικό, θα πάω πίσω και θα την κάνω στην πατρίδα μου”. Όταν γυρίσαμε εδώ, είχε ήδη αρχίσει κάποια κίνηση κατά της χούντας με πρωτοβουλία του Γιάγκου Πεσμαζόγλου. Να συγκεντρωθούν κάποιοι λογοτέχνες και να κάνουν μια κοινή δήλωση. Ήρθε ο Πεσμαζόγλου με έναν φίλο Αμερικάνο και του ζήτησαν να κάνει τη δήλωση που θα την υπέγραφαν και οι άλλοι. Ο Γιώργος αντέδρασε. “Δεν δέχομαι”, είπε, “αν κάνω δήλωση, θα την κάνω μόνος μου”. Έτσι έγραψε το γνωστό κείμενο αναλαμβάνοντας μόνος του όλη την ευθύνη. Ο Πεσμαζόγλου βοήθησε πολύ στο να το στείλει έξω και να γίνει γνωστό. Εγώ πήρα πολλά αντίγραφα, τα έβαλα σε φακέλους και πήγα και τα μοίρασα σε όλες τις εφημερίδες εκτός από την “Εστία”. Ο Σεφέρης είχε καθήσει στου “Ζώναρς” και με περίμενε. Όταν τέλειωσα το μοίρασμα, πήγα τον βρήκα και φύγαμε αμέσως για τους Δελφούς μαζί με τον Ιταλό εκδότη Έντζο Κρέα. Όταν γυρίσαμε στην Αθήνα πολλοί φοβόνταν να μας πλησιάσουν. (…) Λίγες μέρες μετά, ήρθε στο σπίτι ένας απ’ αυτούς τους μυστικούς της χούντας με τα καπέλα και τα μαύρα γυαλιά και ρώτησε τον Σεφέρη γιατί έκανε τη δήλωση. “Άκουσε να δεις”, του λέει, “εγώ ήμουνα έξω κι όμως γύρισα στον τόπο μου κι έκανα τη δήλωση στην Ελλάδα. Δεν κρύφτηκα από κανέναν, την έστειλα σ’ όλες τις εφημερίδες, και τις ξένες και τις ελληνικές. Αν θέλετε, πιάστε με”. Εκείνος του έκανε και μερικές άλλες ερωτήσεις και σηκώθηκε κι έφυγε. Λίγο αργότερα όμως, ο Πιπινέλης μας πήρε τα διαβατήρια για να μη μπορούμε να ταξιδέψουμε κι αυτό μας έφερε πολλές δυσκολίες. 

Μαρώ Σεφέρη, "Αναμνήσεις από τη ζωή μου με τον Σεφέρη", περιοδικό Η λέξη, τ. 53, Μάρτιος-Απρίλιος 1986. 

Από βλακεία

Ελλάς· πυρ! Ελλήνων· πυρ! Χριστιανών· πυρ!
Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε;

Αθήνα, καλοκαίρι-
Princeton N. J., Χριστούγεννα 1968

"Από βλακεία" στο "Τετράδιο Γυμνασμάτων Β΄",  από την Πύλη για την Ελληνική γλώσσα.

Εμείς, για να ανακαλύψουμε τα μοτίβα της ποιητικής του Σεφέρη, θα δουλέψουμε με τον Συμφραστικό Πίνακα Λέξεων για το έργο του Γ.Σ. στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα.

Δοκιμάζουμε την εύρεση με τις λέξεις, ταξίδι, καράβι.

Το καράβι που ταξιδεύει ο Σεφέρης το λένε ΑΓ ΩΝΙΑ 937, ο Ελύτης σε κάποιους στίχους του αναφέρει: "Αν αποσυνδέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις." (Οδ. Ελύτης, Μικρός Ναυτίλος) και ο Μανώλης Αναγνωστάκης γράφει στο ποίημά του "Θεσσαλονίκη, μέρες του 1969 μ. Χ."

Στην οδό Αιγύπτου ―πρώτη πάροδος δεξιά―
Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών
Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως.
Και τα παιδάκια δεν μπορούνε πια να παίξουνε από τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε.
Άλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν, ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε
Τώρα πια δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται,
Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε
Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες·
Θυμούνται τα λόγια του πατέρα: εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες
Δεν έχει σημασία τελικά αν δεν τις γνώρισαν, λένε το μάθημα οι ίδιοι στα παιδιά τους
Ελπίζοντας πάντοτε πως κάποτε θα σταματήσει η αλυσίδα
Ίσως στα παιδιά των παιδιών τους ή στα παιδιά των παιδιών των παιδιών τους.
Προς το παρόν, στον παλιό δρόμο που λέγαμε, υψώνεται Η Τράπεζα Συναλλαγών
―εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι αυτός συναλλάσσεται―
Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως
―εμείς μεταναστεύουμε, εσείς μεταναστεύετε, αυτοί μεταναστεύουν―
Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε κι ο Ποιητής
Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές

Η Ελλάς των Ελλήνων.

 Το ποίημα αυτό του Μ. Αναγνωστάκη ανήκει στη συλλογή Ο Στόχος (1970) και πρωτοδημοσιεύτηκε στα Δεκαοχτώ Κείμενα, έργο που αποτέλεσε πράξη ομαδικής δημόσιας αντίστασης των πνευματικών ανθρώπων κατά της δικτατορίας. Είναι ποίημα πολιτικό, όπως εξάλλου και πολλά άλλα ποιήματα του Αναγνωστάκη, και απηχεί την πολιτική και κοινωνική κατάσταση από τη μετακατοχική περίοδο και τη στρατιωτική δικτατορία. Μπορούμε να το ακούσουμε από τον ίδιο τον ποιητή στην ιστοσελίδα του Σπουδαστηρίου του Νέου Ελληνισμού, όπου επίσης μπορούμε να ακούσουμε αναγνώσεις άλλων ποιημάτων του Γ. Σεφέρη από τον ίδιο τον ποιητή και άλλους.

Για περισσότερα σχετικά με τη στάση του Γ. Σεφέρη απέναντι στη δικτατορία, στο άρθρο της Καθημερινής "Διάκειται εχθρικώς..." διαβάζουμε:

...Γνωρίζαμε ότι ο Γ. Σεφέρης είχε κάνει τη γνωστή του δήλωση, γνωρίζαμε τη σχέση του με προοδευτικούς διανοούμενους, γνωρίζαμε τη συμμετοχή του στον τόμο «Δεκαοκτώ κείμενα». Αλλά δεν γνωρίζαμε ότι το χουντικό υπουργείο Εξωτερικών είχε αποφασίσει να μην ανανεώσει τα διπλωματικά διαβατήρια του ζεύγους Σεφέρη και να αφαιρέσει από τον ποιητή τον τίτλο του «πρέσβεως επί τιμή». Κατάφερε να πάρει κανονικό διαβατήριο, λίγο αργότερα, και να ταξιδέψει στο Παρίσι για λόγους υγείας. Πάντως, στο υπουργείο Εξωτερικών είχε ήδη σχηματιστεί φάκελος με τα εξής στοιχεία: «Προ της 1.4.67 ενεφορείτο υπό υγιών κοινωνικών φρονημάτων. (...) Είναι μεταξύ των συγγραφέων του ενταύθα και υπό τον τίτλον “Δεκαοχτώ Κείμενα”, κυκλοφορήσαντος Λογοτεχνικού Βιβλίου. Διάκειται εχθρικώς προς την Επανάστασιν». Στο μεταξύ, οι εφημερίδες που υποστήριζαν τη χούντα κατηγορούσαν τον Σεφέρη ότι «για χάρη του Νομπέλ είχε ξεπουλήσει το Κυπριακό και ότι ήταν συνοδοιπόρος του Μακαρίου που είχε εγκαταλείψει τον αγώνα για την Ενωση».

Ο Γιώργος Γεωργής πιστεύει ότι η «προσφυγή του Σεφέρη κατά της απόφασης του χουντικού υπουργού Εξωτερικών ήταν μια συνειδητή ενέργεια αμφισβήτησης του αυταρχικού καθεστώτος και των οργάνων του. Ουσιαστικά στράφηκε εναντίον του συντηρητικού κατεστημένου του υπουργείου Εξωτερικών, στο οποίο ουδέποτε ενσωματώθηκε».

Η εκδίκαση της προσφυγής Σεφέρη δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Τον Σεπτέμβριο του 1971 ο νομπελίστας ποιητής είχε ταξιδέψει οριστικά, αφήνοντας πίσω του «απόμακρα τις αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας που αντηχούν/ ακόμη...».

Χαϊκού, με τον τρόπο του Γ. Σεφέρη

Για τους φιλόδοξους ποιητές της δημιουργικής γραφής, λίγη βοήθεια για το ποιητικό είδος του χαϊκού, πάνω στη φόρμα του οποίου θα πειραματιστούμε, εμπνευσμένοι από την προσπάθεια του Γ. Σεφέρη.

Το χαϊκού είναι ποιητικό είδος ιαπωνικής προέλευσης και θεωρείται μια από τις δυσκολότερες μορφές ποιητικής έκφρασης. Είναι δεκαπεντασύλλαβα επιγράμματα με αυστηρή δομή τριών στίχων από τους οποίους ο πρώτος έχει πέντε συλλαβές, ο δεύτερος επτά και ο τρίτος πέντε (ενίοτε βρίσκουμε και παραλλαγές των τύπων 5-5-7 ἤ 7-7-5 ἤ 7-5-7). Σ' αυτές τις 17 συλλαβές πρέπει να συμπυκνώσεις ένα πλήρες νόημα, να τιθασεύσεις τη γλώσσα και, όταν τα καταφέρνεις, το αποτέλεσμα συνιστά ένα διαπεραστικό μέσα από την απλότητά του ποιητικό δημιούργημα.

Βέβαια δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι το ποιητικό αυτό είδος, που το βλέπουμε να ακμάζει, ως ιδιαίτερο είδος γραφής, από τον 17ο ως τον 19ο αι., συνδέεται άρρηκτα με την ιδεογραμματική γιαπωνέζικη γραφή και καταλήγει στη δημιουργία ενός κειμένου-ζωγραφιάς. Περιεχόμενο και νόημα είναι άρρηκτα δεμένα σε μια απεικόνιση με αισθητική σημασία που στοχεύει τόσο στην οπτική όσο και νοητική συγκίνηση.

Ένας μεγάλος υπηρέτης της κινηματογραφικής εικόνας, ο Αντρέι Ταρκόφσκι, αναφερόμενος στο χαϊκού στο βιβλίο του Σμιλεύοντας το Χρόνο, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Νεφέλη, 1987, σ. 147, αναφέρει: «Οι ιάπωνες ποιητές μπορούσαν να εκφράσουν το όραμά τους για την πραγματικότητα μέσα σε τρεις στίχους. Δεν παρατηρούσαν απλώς την πραγματικότητα, παρά με ουράνια γαλήνη αναζητούσαν το αγέραστο νόημά της. Όσο πιο ακριβής είναι η παρατήρηση, τόσο πλησιάζει τη μοναδικότητα, δηλ. γίνεται εικόνα»

Παρόλα αυτά, ακόμη και με τους περιορισμούς που θέτει η μεταφραστική απόδοση ή και η πρωτότυπη παραγωγή ποιητικού λόγου με τη μορφή χαϊκού στα ελληνικά, τα ποιήματα αυτά αποτελούν ένα ενδιαφέρον είδος που ασκείται στη συμπύκνωση υπό συγκεκριμένους όρους. Η επιλογή μάλιστα του δεκαπεντασύλλαβου, η οποία απαντά και στη δική μας ποιητική παραγωγή, επώνυμη ή ανώνυμη, δημιουργεί μια συγγένεια η οποία δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη.

O Γ. Σεφέρης έγραψε χαϊκού το 1929 και μπορείτε να τα βρείτε μελοποιημένα στο cd "δεκαέξη χαϊκού και άλλες ιστορίες" και στην ποιητική του συλλογή, Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος, 1989.

Δείτε μερικά από τα μελοποιημένα χαϊκού του Γ. Σεφέρη

Στάξε στη λίμνη

μόνο μια στάλα κρασί

και σβήνει ο ήλιος.

Στον κάμπο ούτ' ένα

τετράφυλλο τριφύλλι.

Ποιος φταίει απ' τους τρεις;

Άδειες καρέκλες

τ' αγάλματα γύρισαν

στ' άλλο μουσείο.

Να' ναι η φωνή

πεθαμένων φίλων μας

ή φωνογράφος;

Τα δάχτυλά της

στο θαλασσί μαντίλι

κοίτα: κοράλλια.

Συλλογισμένο

το στήθος της βαρύ

μες στον καθρέφτη.

Νύχτα, ο αγέρας

ο χωρισμός απλώνει

και κυματίζει.

Τώρα σηκώνω

μια νεκρή πεταλούδα

χωρίς φτιασίδι.

Πού να μαζεύεις

τα χίλια κομματάκια

του κάθε ανθρώπου.

Βουλιάζει ο κόσμος

κρατήσου, θα σ' αφήσει

μόνο στον ήλιο.

Γράφεις.

το μελάνι λιγόστεψε

η θάλασσα πληθαίνει.

Όσον αφορά σε διαδικτυακούς τόπους, μπορείτε να βρείτε δείγματα πειραματισμών σε μορφή χάι κου στο lexima.gr