Επιτάφιος

Το Μάιο του 1936, την περίοδο της δικτατορικής κυβέρνησης Μεταξά, η μεγάλη απεργία των καπνεργατών και άλλων εργατικών συνδικάτων στη Θεσ/κη σημαδεύεται από θύματα, ανάμεσα στα οποία είναι κι ο νεαρός αυτοκινητιστής Τάσος Τούσης. Η δημοσίευση της φωτογραφίας της μητέρας του που τον θρηνεί την επόμενη μέρα στην εφημερίδα δίνει στο Γ. Ρίτσο την αφορμή να συνθέσει τα είκοσι ποιήματα που εκδίδονται με τον τίτλο Επιτάφιος. Για τα γεγονότα της περιόδου μπορείτε να παρακολουθήσετε το αφιέρωμα της εκπομπής Μαρτυρίες, από το αρχείο της ΕΡΤ.






Ο Επιτάφιος σηματοδοτεί το νέο ύφος του Ρίτσου με το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστός και θεωρείται ως έργο τομή για την ποίηση της δεκαετίας του '30, στο βαθμό που συντελεί στο πέρασμα από τον "καρυωτακισμό" και αλλάζει τη θέση του ποιητή, ο οποίος, από ευαίσθητο παρατηρητή του κοινωνικού χώρου, μεταβάλλεται σε συμμέτοχο που λαμβάνει θέση στο κέντρο των γεγονότων που διηγείται.

Το 1956 ο Ρίτσος στέλνει το έργο του αυτό στο Μ. Θεοδωράκη, ο οποίος βρίσκεται εκείνη την περίοδο στο Παρίσι με την αφιέρωση: «Το βιβλίο τούτο κάηκε από τον Μεταξά στα 1938 κάτω από τις στήλες του Ολυμπίου Διός». Η μελοποίηση του μεγαλύτερου μέρους του έργου γίνεται μια βροχερή μέρα, μέσα στο παρκαρισμένο αυτοκίνητο του συνθέτη. Ενώ περιμένει τη γυναίκα του να τελειώσει τα ψώνια της σημειώνει στα περιθώρια του βιβλίου τις μελωδίες του και το ίδιο κιόλας βράδυ σε συνάντηση με φίλους στο σπίτι του παίζει τα κομμάτια για να εισπράξει την πρώτη θετική αντίδραση των καλεσμένων του.

Ο μελοποιημένος Επιτάφιος κυκλοφορεί το 1960 σε δύο εκδόσεις. Η πρώτη σε διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι, με τη φωνή της Νάνας Μούσχουρη και η δεύτερη σε διεύθυνση του Μίκη Θεοδωράκη, με ερμηνευτές τους Γρηγόρη Μπιθικώτση και Καίτη Θύμη και σολίστ στο μπουζούκι τον Μανώλη Χιώτη-που πυροδότησε ποικίλες και όχι τόσο κολακευτικές αντιδράσεις την εποχή εκείνη. Το 1963 κυκλοφόρησε και τρίτη έκδοση με τους Θεοδωράκη - Χιώτη και ερμηνεύτρια την Μαίρη Λίντα.

Το έργο αυτό θεωρείται πως άνοιξε το δρόμο στη μελοποιημένη ποίηση.

Περιεχόμενα

1. Πού πέταξε τ' αγόρι μου
2. Χείλι μου μοσκομύριστο
3. Μέρα μαγιού μού μίσεψες
4. Βασίλεψες αστέρι μου
5. Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός
6. Στο παραθύρι στέκοσουν
7. Νά 'χα τ' αθάνατο νερό
8. Γλυκιέ μου εσύ δεν χάθηκες
9. Έτσι σαν έριξα

Πού πέταξε τ' αγόρι μου
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Καίτη Θύμη

Γιε μου, σπλάχνο των σπλάχνων μου
καρδούλα της καρδιάς μου
πουλάκι της φτωχιάς αυλής
ανθέ της ερημιάς μου.

Πού πέταξε τ' αγόρι μου
πού πήγε, πού μ' αφήνει.
Χωρίς πουλάκι το κλουβί
χωρίς νερό η κρήνη.

Πώς κλείσαν τα ματάκια σου
και δεν θωρείς που κλαίω
και δεν σαλεύεις δεν γρικάς
τα που πικρά σου λέω.

Χείλι μου μοσκομύριστο
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Καίτη Θύμη

Μαλλιά σγουρά που πάνω τους
τα δάχτυλα περνούσα
τις νύχτες που κοιμόσουνα
και πλάι σου ξαγρυπνούσα.

Φρύδι μου γαϊτανόφρυδο
και κοντυλογραμμένο,
καμάρα που το βλέμμα μου
κούρνιαζε αναπαμένο.

Μάτια γλαρά που μέσα τους
αντίφεγγαν τα μάκρη
πρωινού ουρανού και πάσκιζα
μην τα θαμπώσει δάκρυ.

Χείλι μου μοσκομύριστο
που ως λάλαγες ανθίζαν
λιθάρια και ξερόδεντρα
κι αηδόνια φτερουγίζαν.


(Στήθεια πλατιά σαν τα στρωτά
φτερούγια της τρυγόνας
που πάνωθέ τους κόπαζε
κ' η πίκρα μου κι ο αγώνας.

Μπούτια γερά σαν πέρδικες
κλειστές στα παντελόνια
που οι κόρες τα καμάρωναν
το δείλι απ' τα μπαλκόνια.

Και γώ, μη μου βασκάνουνε,
λεβέντη μου τέτοιο άντρα,
σου κρέμαγα το φυλαχτό
με τη γαλάζια χάντρα.

Μυριόρριζο, μυριόφυλλο
κ' ευωδιαστό μου δάσο,
πώς να πιστέψω η άμοιρη
πως μπόραε να σε χάσω;)

Οι στροφές που βρίσκονται στην παρένθεση
δεν έχουν μελοποιηθεί.

Μέρα μαγιού μού μίσεψες
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης
Άλλες ερμηνείες: Νανά Μούσχουρη

Μέρα Μαγιού μου μίσεψες
μέρα Μαγιού σε χάνω
άνοιξη γιε που αγάπαγες
κι ανέβαινες απάνω

Στο λιακωτό και κοίταζες
και δίχως να χορταίνεις
άρμεγες με τα μάτια σου
το φως της οικουμένης

Και μου ιστορούσες με φωνή
γλυκιά ζεστή κι αντρίκεια
τόσα όσα μήτε του γιαλού
δεν φτάνουν τα χαλίκια

Και μου 'λεγες πως όλ' αυτά
τα ωραία θα 'ν' δικά μας
και τώρα εσβήστης κι έσβησε
το φέγγος κι η φωτιά μας

Βασίλεψες αστέρι μου
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Νανά Μούσχουρη
Άλλες ερμηνείες: Γρηγόρης Μπιθικώτσης || Μαίρη Λίντα || Μαρία Σουλτάτου

Βασίλεψες αστέρι μου,
βασίλεψε η πλάση.
Κι ο ήλιος, κουβάρι ολόμαυρο,
το φέγγος του έχει μάσει.

Κόσμος περνά και με σκουντά,
στρατός και με πατάει
κι εμέ το μάτι ουδέ γυρνά
ουδέ σε παρατάει.

Την άχνα απ' την ανάσα σου
νιώθω στο μάγουλό μου,
αχ, κι ένα φως, μεγάλο φως
στο βάθος πλέει του δρόμου.

Τα μάτια μου σκουπίζει τα
μια φωτεινή παλάμη.
Αχ κι η λαλιά σου, γιόκα μου
στο σπλάχνο μου έχει δράμει.

Και να που ανασηκώθηκα,
το πόδι στέκει ακόμα.
Φως ιλαρό λεβέντη μου
μ' ανέβασε απ' το χώμα.

Σημαίες τώρα σε ντύσανε,
παιδί μου εσύ κοιμήσου.
Κι εγώ τραβώ στ' αδέρφια σου
και παίρνω τη φωνή σου.

Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης
Άλλες ερμηνείες: Νανά Μούσχουρη

Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός
κι είχες τις χάρες όλες,
όλα τα χάδια του αγεριού,
του κήπου όλες τις βιόλες.

Το πόδι ελαφροπάτητο
σαν τρυφερούλι ελάφι,
πάταγε το κατώφλι μας
κι έλαμπε σα χρυσάφι.

Νιότη απ' τη νιότη σου έπαιρνα
κι ακόμη αχνογελούσα,
τα γερατειά δεν τρόμαζα,
το θάνατο αψηφούσα.

Και τώρα πού θα κρατηθώ,
πού θα σταθώ, πού θάμπω,
που απόμεινα ξερό δεντρί
σε χιονισμένο κάμπο;

(Πώς θα γυρίσω μοναχή
στο ερμαδιακό καλύβι;
Έπεσε η νύχτα στην αυγή
και το στρατί μού κρύβει.

Ωχ, δεν ακούστηκε ποτές
και δε μπορεί να γίνει
να καίγουνται τα χείλια μου
και νάμαι μπρος στην κρήνη.)

Στο παραθύρι στέκοσουν
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Καίτη Θύμη
Άλλες ερμηνείες: Μαρία Φαραντούρη || Νένα Βενετσάνου

Στο παραθύρι στέκοσουν
κι οι δυνατές σου οι πλάτες
φράζαν ακέρια την μπασιά
τη θάλασσα τις τράτες.

Κι ο ίσκιος σου σαν αρχάγγελος
πλημμύριζε το σπίτι
κι εκεί στ' αυτί σου σπίθιζε
η γαζία τ' αποσπερίτη.

Κι ήταν το παραθύρι μας
η θύρα όλου το κόσμου
κι έβγαζε στον παράδεισο
που τ' άστρα ανθίζαν φως μου.

Κι ως στέκοσουν και κοίταζες
το λιόγερμα ν' ανάβει
σαν τιμονιέρης φάνταζες
κι η κάμαρα καράβι.

Και μες στο χλιο και γαλανό
το απόβραδο έγια λέσα
μ' αρμένιζες στη σιγαλιά
του γαλαξία μέσα.

Και το καράβι βούλιαξε
κι έσπασε το τιμόνι
και στου πελάγου το βυθό
πλανιέμαι τώρα μόνη.

Να 'χα τ' αθάνατο νερό
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης

Να 'χα τ' αθάνατο νερό
ψυχή καινούργια να 'χα
να σού 'δινα να ξύπναγες
για μια στιγμή μονάχα

Να δεις, να πεις, να το χαρείς
ακέραιο τ' όνειρό σου
να στέκεται ολοζώντανο
κοντά σου, στο πλευρό σου

Βροντάνε στράτες κι αγορές
μπαλκόνια και σοκάκια
και σου μαδάμε οι κορασιές
Λουλούδια στα μαλάκια

Με τα χεράκια σου τα δυο
τα χιλιοχαϊδεμένα
όλη τη γης αγκάλιαζα
κι όλα ήτανε για μένα

Γλυκιέ μου εσύ δε χάθηκες
Στίχοι: Γιάννης Ρίτσος
Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης
Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης
Άλλες ερμηνείες: Νανά Μούσχουρη

Γιε μου ποια μοίρα στο ’γραφε, ωιμέ
και ποια μου το’ χε γράψει.
Τέτοιον καημό τέτοια φωτιά, καημέ
στα στήθια μου ν’ ανάψει.

Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες, ωιμέ,
μέσα στις φλέβες μου είσαι.
Γιε μου, στις φλέβες ολουνών
καημέ έμπα βαθιά και ζήσε.